In zijn boek De ene voet voor de andere. Verhaal van een Engelandvaarder die geheim agent werd (1994) vertelt Maarten Cieremans vrij gedetailleerd het bloedstollende verhaal hoe hij met ‘Ome Jan Kool’ is ontsnapt uit het gebouw van de Kamer van Koophandel.

Maarten Cieremans medio jaren veertig

Hieronder de belangrijkste passages uit het bloedstollende hoofdstuk ‘Kamer van Koophandel’ (met verbindende tussenteksten en enkele verduidelijkingen tussen […]).

Cieremans — verzetsnaam Ben in zijn verhaal — is gevlucht naar de zolder van het gebouw.

Ik bereikte de zolderverdieping, terwijl ik kreten van gearresteerden beneden hoorde. Ik zag geen raam waar ik uit zou kunnen. Een korte dikke kerel van een jaar of zestig stond radeloos rond te kijken. Hij riep zoiets als:

’lk hoor er ook bij!’

Ik wist maar één ding: ik moest ergens wegkruipen!

Toen zag ik hem, de enorm grote, houten archiefkast, die met de zijkant tegen een schoorsteen was neergezet. De voorkant reikte tot een hanebalk van de zoldering. Daarachter was, op de kast, een ruimte van een centimeter of veertig hoog, toegankelijk vanaf de andere, de vrijstaande zijkant.

’die kast op!’ beet ik de man toe.

’Dat kan ik niet,’ huilde hij half, ’dat is te hoog, daar kom ik nooit op.’

Ik ging met mijn rug tegen de zijkant van de kast staan, vormde met mijn handen een tree, zakte iets door mijn knieën en vloekte:

‘klimmen, godverdomme, klimmen!’

Hij zette zijn hoge schoen in mijn handen en met al mijn krachten zwiepte ik de zware kerel omhoog. Hij greep de bovenkant van de kast en werkte zich er steunend op.

Ik presteerde nog een krachttoer voor mijn doen, door tegen de kast aan te springen en mij er bliksemsnel op te trekken. Ik stootte mijn hoofd en kwam min of meer boven op de man terecht.

Hij begon iets te zeggen, maar ik snoerde hem de mond.

‘Smoel houden. Doorschuiven en goed gaan liggen. Bereid je er op voor dat we ons urenlang doodstil moeten houden. Als ze gaan schieten, of net doen of ze ons hebben gezien: niet reageren, niet reageren, wat er ook gebeurt. Het is allemaal bluf. Doodstil blijven liggen. Doodstil, in godsnaam. Als je het verziekt, vermoord ik je. Niet bewegen. Doodstil. Leef je in dat je er niet bent. Later zal ik je helpen. Stil nu!’

De eerste ss-ers kwamen lawaaiig de zolder op. Zij liepen wat rond te stommelen, tot zich een tweede groep bij hen voegde.

’Mal sehen was sich hier noch versteekt. Die nehmen wir auch schnell fest. Bewaffnet werden sie nicht sein, genau so wenig wie die dummen Schweine da unten im Keiler, also terroristen, meldet euch, es gibt keinen ausweg mehr, ihr seid verloren!’ [‘Eens kijken wat zich hier nog verstopt. Die pakken we ook even vlug. Gewapend zullen ze niet zijn, net zomin als die domme varkens daar beneden in de kelder. dus, terroristen, meldt je, er is geen uitweg meer, jullie zijn verloren!’]

Na een kwartier van tegen deuren trappen, zomaar wat schieten en schreeuwen en zelfs zo nu en dan onze kast zo ruw openrukken dat hij ervan wankelde, had nog niemand er op gekeken.

O kast, mijn kast, houd je goed. Wij zullen je eeuwig dankbaar zijn…

Wij verroerden geen vin.

Toen gebeurde het weer.

Ik had de onbekende zware man gewaarschuwd, maar was hij hiertegen bestand?

Een kalme stem, vlakbij, zei:

’Jawohl, jawohl. Ihr seid erwischt. Jetzt los! Sofort, sonst durchsieben wir euch!’ [‘Jawel, jawel. Jullie zijn ontdekt. Nu vooruit! Meteen, anders doorzeven we jullie!’]

De ss-ers maakten geen enkel geluid meer. Na een lang ogenblik weer die stem.

’Seid vernünftig. Bei drei fängt das Schiessen an.’

‘Eins…’

’Zwo!’

’Noch nicht?’

’DREI!!’ [‘Wees verstandig. Bij drie begint het schieten. / Eén… / Nog niet? / Twee! / DRIE!!’]

Een oorverdovende machinepistoolratel, vlakbij, verscheurde de stilte. Mijn maat drukte heel even, heel zachtjes, zijn voet tegen mij aan. Ik had hem willen omhelzen. De ouwe held. Mijn makker, wie hij ook mocht zijn. Hij bleef stil.

Schuifelende voeten, krakende planken. De rotzakken dropen af, terug naar beneden. Een heel klein zaadje van stille hoop ontkiemde in mijn hart.

Ik wilde leven. Ik moest en ik zou leven.

Een uur later, nadat ik mij ervan had durven overtuigen dat er niemand was achtergebleven, stootte ik zachtjes mijn maat aan.

’Hoe heet je?’

’Ome Jan.’

’Dag ome Jan, ik heet Ben.’ [Cieremans’ toenmalige verzetsnaam]

’lk verstijf, Ben, kan ik me nou bewegen?’

’Wel voorzichtig en zachtjes dan.’

[…]

Binnen een kwartier moet ik in een onrustige slaap zijn gesukkeld. Ome Jan wekte mij met een duw van zijn voet.

’Jochie, je snurkt. Dat kunnen we niet hebben.’

’Hoe laat zou het zijn?’

’Half vijf, denk ik.’

’Hoe lang heb ik dan geslapen?’

’Een klein uurtje.’

Gestommel op de trap. Daar waren ze weer. Niet erg op hun gemak, dacht ik, anders zouden ze niet zo met hun laarzen op de zoldervloer hebben gebonkt.

Ze schenen weer overal te zoeken.

Uit hun gesprek maakte ik op dat beneden iedere arrestant en ieder personeelslid van de Kamer van Koophandel zijn eigen jas had moeten aanwijzen en passen. Een jekker en een loden regenjas waren overgebleven. Van wie waren die? Ik dacht aan mijn horloge. Zouden ze daarvan ook de eigenaar zoeken? Of had die kerel in de achtertuin het ongemerkt in zijn zak gestoken? Twee mannen zochten ze nu. Na een poosje gingen ze weer naar beneden.

Het geschreeuw daar begon plotseling weer. Wij konden opeens duidelijk het Duitse geblaf onderscheiden van de kreten van onze makkers.

[…]

Nu zag ik pas dat er toch, op manshoogte, enkele flinke dakramen zaten in de staande kant van de mansardekap. Ze konden open, net als trouwens het horizontale bovenlicht in de flauwe helling van het dak, naast de stompe nok. Daar vlakbij stond een ladder.

’Ome Jan, ik ga van de kast af, op verkenning.’

’Je zal wel wijzer wezen. Maar er is iets anders, ik moet pissen.’

’lk eigenlijk ook, we zullen er dus allebei af moeten.’

‘Ikke niet. Ik kom er nooit weer op.’

’Je wil toch niet gewoon naar beneden zeiken? Nee, ome Jan, ik moet er af en zoek een oplossing. Misschien wel een pispot. Het wordt tijd dat we iets ondernemen.’

In het laatste beetje daglicht liet ik mij heel voorzichtig op kousevoeten naar de vloer zakken. Naast de schoorsteen was een ouderwetse wasbak. Er lag een flink stuk rubberslang in. Ik plaste in de bak en stak vervolgens ome Jan de slang toe.

Vrijwel onmiddellijk begon er een stroompje vloeistof niet alleen door, maar ook langs de slang naar beneden te komen. Ik kon niet verhinderen dat er een donkere plek op de planken vloer ontstond. Er hing een lichte urinegeur bij. Ik dronk een beetje water.

Cieremas en ‘Ome Jan’ vertellen elkaar het een en ander over zichzelf. ’s Avonds horen ze kreten uit de kelder.

Telkens een kreet en daarna geagiteerde stemmen.

Ik probeerde het niet te horen. Moest mij concentreren op die ramen. Ik ging naar het dichtstbijzijnde, aan de kant die niet op de Nachtegaalstraat uitzag. Het scharnierde aan de bovenkant en ik stapte er gemakkelijk doorheen, in de droge, brede dakgoot. […] Geen uitweg naar een buurhuis. Tenzij…

Er was een blok huizen naast dit gebouw. De afstand naar de dakgoot van het buurhuis was maar een meter of vier. Helaas, als ik op het zachtglooiende deel van het dak zou klimmen, om een aanloop te nemen, dan werd de afstand een stuk groter: de breedte van mijn goot kwam er bij. Die sprong, al was hij schuin naar bedenen, zou ik niet halen. Dus, geen uitweg. Terug naar binnen.

Toch moest er èrgens een uitweg zijn. Ik zag iets over het hoofd, maar wat?

Enkele schreeuwende Duitsers doorzoeken opnieuw de zolderverdieping.

Midden in de nacht zat ik weer in de goot, nu aan de kant van de Nachtegaalstraat, ditmaal mede om er een flinke hoop ontlasting in te gaan deponeren. Ome Jan had gelukkig nog geen melding gemaakt van dit soort noodzaak. Stank zou verraderlijk zijn.

Beneden op straat ziet Cieremans hoe zijn mede-verzetslieden in overvalwagens worden afgevoerd.

Naar het raam. Voorzichtig openmaken. Luisteren. Ik liet mij er heel zachtjes doorheen zakken en sloot het geruisloos. In het stikdonker scharrelde ik onzeker in de richting van de kast. Bij de trap zag ik een schimmetje licht en ik hoorde gedempte stemmen, beneden. Ze waren nog in huis.

IJskoud was ik mij bewust van het risico dat ik zou worden besprongen. Ik bleef even afwachtend staan, voorovergebogen.

Toen verder. Met een verlammende schrik stuitte ik op iets hards. Het was de ladder, die tegen het nog geopende daklicht stond. Met beide handen greep ik de stijlen en kneep er hard in. Dag, ladder.

Cieremans gaat weer op verkenning in de zolder, denkt aan zijn afgevoerde mede-verzetslieden, accepteert niet ‘Ome Jans’ plan om het op te geven en zich aan te melden bij de Duitsers en denkt na over enkele vluchtplannen. Ze praten over religie.

’Ome Jan, bid maar een beetje voor mij ook. Ik ga de kast weer af. Eerst naar beneden, naar de verdieping hieronder, en dan nog een keer naar de dakgoot, maar daarmee wacht ik tot het ochtendgloren. Tot straks.’

Hij bleef zwijgen.

Ik hoopte dat wat ik vervolgens zei, de volle waarheid was.

’Als ik onderweg een vluchtmogelijkheid zie, dan kom ik je halen. Dan moet je onmiddellijk mee. Ik pleit niet, ik wacht niet. Gesnapt?’

‘Niet doen, Ben. Het kan niet goed gaan. Blijf nou toch hier. Ik ben bang alleen.’

’Tot straks. Bid voor mij.’

Cieremans daalt voorzichtig de trap naar beneden af, ziet een Duitser staan, overweegt ‘silent killing’, maar gaat weer terug. De ochtend van 23 november breekt aan.

Het was allang weer dag, maar ik hield mijn ogen dicht en deed of ik het niet merkte. Ik lag daar maar te dommelen. Koud en leeg.

Met een schok was ik klaarwakker. Een Nederlander zei luid:

’Wat doet die ladder daar, tegen dat open daklicht aan?’

Een ander viel hem bij.

’Ja, waarom staat die daar?’

Het antwoord kwam in het Duits.

’Wij zijn vannacht op het dak wezen kijken, niks gevonden, maar het was vrij donker. Laten we nog maar eens gaan.’

Even later stommelde een handjevol ss-ers het dak op, moffen en landverraders. Was de Nederlandse politie er bij geroepen, wegens hun ervaring in het jodenvangen?

Ook op de zolder zochten nu Nederlanders naar schuilplaatsen, systematisch kloppend op muren en dakbeschot.

Mijn angst sloeg bijna om in paniek. Dit was vakwerk!

De klauteraars kwamen terug en er werd besloten dat het daklicht dicht moest en de ladder erbij vandaan.

In mijn opperste angst wist ik opeens glashelder wat ik al die tijd over het hoofd had gezien.

de uitweg! lazer op, ellendelingen, ik heb de uitweg!

Bevend riep ik in alle stilte bestaande en niet-bestaande goden op en smeekte hun, mijn geluk nog even te laten voortduren.

Als hij maar lang genoeg was, de ladder, de brug van onze goot naar de buurgoot. De ladder! Naar […] de vrijheid!

‘Ome Jan’ protesteert hevig: hij heeft hoogtevrees. Cieremans gaat er opnieuw niet op in. Is de ladder lang genoeg?

Ik commandeerde.

’lk ga in de goot staan en jij geeft de ladder aan mij door. Je houdt hem zo lang mogelijk vast, terwijl ik hem zo ver mogelijk naar buiten steek. Let op mij. Als ik met mijn hoofd knik zwiep je hem naar buiten en laat hem meteen los. Niet eerder, niet later.’

Het moment kwam, dat de ladder, ver naar buiten stekend, buiten mijn macht dreigde te raken. Met moeite keek ik om, naar het rood aangelopen hoofd van ome Jan, en knikte nadrukkelijk. Hij gaf de ladder een duw in mijn richting en liet hem gaan. Ik wierp hem iets omhoog naar voren en ving nog juist de laatste sport op, die ik, bukkend, op de rand van onze dakgoot drukte. Ik was er op voorbereid dat de ladder te kort zou zijn en wilde hem dan opvangen.

Het andere eind beschreef een boogje door de lucht en smakte, met een overslag van een centimeter of dertig, neer op de rand van de andere dakgoot. Hij haalde het!

Het was allemaal prachtig en bliksemsnel gegaan. Ik keek over de rand om te zien of de mof met zijn schiettuig naar boven gericht stond. Nee. Zijn helm had het geluid van de neerploffende ladder gedempt. Hij keek recht voor zich uit.

Cieremans decennia later met de ladder bij zijn huis in Wassenaar

Nu moest ik als een kat die ladder over en mij nergens meer om bekommeren. Ik keek om en zag ome Jan in de raamopening. Handenwringend. De wanhoop nabij dacht ik:

Hij moet mee, of hij wil of niet. Die handenwringende opa raak ik nooit meer kwijt.

De tijd voor een snelle vlucht was toch al verstreken.

Ik klom naar binnen en begon ome Jan door het raam te dwingen en te duwen. Het ging moeilijk, hij eindigde op handen en knieën in de goot. Een bevend brok ellende.

’We kunnen niet samen op die ladder, dat houdt hij niet. Ik ga er nu overheen, terwijl jij hem hier vasthoudt. Aan de overkant houd ik hem voor jou vast. Eventjes maar. Ik tel tot drie, net als die mof die ging schieten. Als je dan niet komt, ben ik weg. Kom er overheen en kijk mij aan, kijk niet naar beneden!’

Ik kroop snel over de meterslange, wiebelende brug naar de overkant. Daar aangekomen pakte ik het uiteinde stevig vast en keek op.

Op de Maliesingel kwam heel langzaam een begrafenisstoet voorbij. Zeldzaam duur in die dagen, een lijkkoets met een magere hit ervoor, koetsier op de bok, palfrenier staand achterop. De palfrenier keek naar boven, naar het schouwspel van de ladder en de twee kerels. Toen keek hij naar de mof, in de poort. Daarna weer omhoog. Ik liet de ladder los en gebaarde met mijn armen dat hij voor zich moest kijken. Hij wendde zijn hoofd af en stak heel even een hand op. De koets en de er achter lopende rij rouwenden bewogen zich verder.

Ome Jan had zich inmiddels in positie geplaatst, de ladder vast in zijn handen, zijn knieën in de goot. Ik pakte mijn uiteinde weer en keek hem aan. Het zweet parelde op zijn voorhoofd, ondanks de novemberkou.

Maar hij bewoog niet. Hij keek mij aan met een smekende blik vol doodsangst. Ik vormde nadrukkelijk een woord met mijn lippen.

’Eén.’ Er gebeurde niets.

’Twee.’ Ome Jan verplaatste een hand naar voren en trok een knie bij. Goddank keek hij niet naar beneden, maar recht in mijn ogen.

Hij kwam, wiebelend.

Onder zijn gewicht begon de ladder steeds dieper door te buigen. Op het gevaarlijkste punt, halverwege, durfde hij niet verder.

Ik kreeg het schrikbeeld voor ogen van een neerstortende oude man, maar knikte hem nadrukkelijk en vriendelijk toe.

Het was vreselijk.

Ik boog zo ver mogelijk voorover en schoof mijn handen naar voren langs de spijlen, in de hoop daardoor het wiebelen te kunnen tegengaan. Zo keken wij elkaar een eeuwigheid in de ogen. Opeens vertrok hij zijn gezicht in een idiote grijns en nam hij een sprint. De ladder kraakte. In de laatste halve meter strekte hij zijn armen uit en sloeg ze, voorovervallend, om mij heen. Wij wankelden. Een moment zag ik niets. Toen vielen we samen om.

Tegen de dakpannen. Ik kon nog net met één hand voorkomen dat de ladder naar beneden viel. Toen schudde ik ome Jan van mij af en kreeg ik bijna een zenuwachtige slappe lach.

Ze lopen door de dakgoot naar het zolderraam van het tweede huis, Maliesingel 4.

Seconden later stonden we tussen volgehangen waslijnen in een zolderkamer. Ik kneep mijn zwaar ademende metgezel hard in zijn arm en fluisterde, mijn emotie verbergend:

’Nu heel rustig. Niet haasten, niet hollen. Kalm en waardig de trappen af en de voordeur uit. Wij hebben geen haast, wij gaan een wandelingetje maken.’

Toen wij de benedentrap bereikten, stokte mijn adem. Onderaan stond, in zijn overhemd, een Wehrmachtsoldaat, blootshoofds, met dun grijzend haar. Hij was bezig met stoffer en blik de traptreden aan te vegen.

Met grote moeite beheerste ik mijn stem en zei:

’Guten Tag.’ Ome Jan stond als versteend.

De man keek op, deed een stapje opzij en groette vriendelijk terug.

’Sie möchten das Haus verlassen? Ich begleite Sie.’ [‘U wilt het huis verlaten. Ik loop met u mee.’]

Hij haalde een sleutelbos uit zijn zak, liep naar de buitendeur, deed die van het slot en liet ons uit met een beleefd ’Auf Wiedersehen’.

’Danke,’ bracht ik uit, ’auf Wiedersehen.’

Het voortuintje door, linksaf, op het brede trottoir. Rustig arm in arm wandelen, met de Kamer van Koophandel in de rug. Mijn geschokte, oude oom en ik, klappertandend.

Onopvallend lopen beiden via de Herenbrug naar het Domplein, waar Cieremans zijn fiets ophaalt waarmee hij ‘Ome Jan’ naar diens onderduikadres in Jutphaas brengt.

Met dank aan Minka Cieremans